قَرْن المَنازل

قرن المنازل، يکي از ميقات هاي حج است که پيامبر خدا(صلي الله عليه وآله)آن را تعيين نموده اند. اين ميقات که در مسير مناطقِ شرق مکه به اين شهر واقع است، مهم ترين و مشهورترين ميقات براي حاجيانِ اين نواحي به شمار مي آيد.(1)از اين رو، شناختِ موقعيت جغرافيايي و وضعيت کنوني و نام هاي پيشين و امروزين اين مکان، از اهميت شاياني برخوردار است.
با مراجعه به آثاري که از اين ميقات سخن به ميان آورده اند، اختلاف هايي در نام و محلّ دقيق و موقعيت آن ديده مي شود که همواره سرگرداني محققّان و ديگر مراجعان را به دنبال داشته است. مي توان گفت که منشأ بخشي از اين اختلافات در تشابه اسمي و سبب نام گذاري اين ميقات است و بخشي ديگر در توصيف هاي موقعيت جغرافيايي آن مي باشد.
محقّق معاصر، آقاي علي ابراهيم المبارک، در پژوهشي گسترده، در آثار جغرافي دانان، سفرنامه نويسان و لغت نگاران و نيز کتاب هاي فقهي نگارش يافته در باره حج، کوشيده است ضبط صحيحِ نام اين ميقات، موقعيّت جغرافيايي و محل دقيق و نخستين آن را با ارائه قرائن و شواهدي بايسته تعيين کند و نگاشته هايي را که در تعارض با آن بوده، به بوته نقد بگذارد.(2)
1 . حاجيان مناطق شرق، عبارت اند از: ساکنان طائف، نجد، استان الشرقيه، سواحل شرقي جزيرة العرب، بحرين، عمان، يمن. حاجيان کشورهاي شرق و شمال شرق آسيا که از طريق اين سرزمين ها به مکه مکرمه مي روند.
2 . نويسنده محترم، در مقدمه کتاب خويش اشاره کرده است که اين اثر با پژوهشي وسيع و طاقت فرسا در کتاب خانه هاي بحرين، کويت، عربستان و ايران و سفر به مناطق مورد بحث و در مدت 12 سال ـ از 1409 تا 1421 هـ . ق. ـ به ثمر رسيده است. از اين رو، مي توان گفت که تلاش شايسته مؤلف، افزون بر آشناييِ وي با منطقه جزيره و گزارش هاي بسيار و دقت هاي ايشان در اين اثر، پژوهشي ارزنده و در خور تأمل را فراهم آورده است.
البته، به گفته نويسنده گرامي، بخش هايي از اين پژوهش با شتابزدگي در شماره هاي 10، 11 و 12 مجله ميقات الحج نگارش يافته که با کتاب حاضر تفاوت هاي چشمگيري دارد.
________________________________________ صفحه 73 ________________________________________
نويسنده، مباحث خويش را در پنج فصل سامان داده است:
فصل 1 : ابتدا از سبب نگارش و ثمره اين بحث و علل اختلاف در موضوع سخن گفته، آنگاه به بررسي واژه قرن المنازل و توصيف هاي بيان شده براي القرن و تشابه اسميِ آن مي پردازد.
فصل 2 : به بررسي در باره قرن المنازل و وادي محرم پرداخته و به يکي نبودن آن دو نظر مي دهد.
فصل 3 : در اين فصل، يکي بودن قرن المنازل با السيل الکبيرِ کنوني را به اثبات مي رساند.
فصل 4 : با بررسي راه هاي طائف به مکه و بيان فاصله آنها از قرن المنازل ، شواهد ديگري بر ادعاي خود ارائه مي کند.
فصل 5 : که آخرين فصل کتاب است، به مناقشه در برخي موضوعات جنبي مي پردازد; از جمله يکي بودن السيل الکبير با ذات عِرق و اشتراک السيل الکبير با وادي محرم در ميقات را مورد بررسي و نقد قرار مي دهد.
آنچه در ادامه آمده، گزارش گونه اي است از اين اثرِ پژوهشيِ ارزشمند:
1 . قرن المنازل...
با تأمل در سخنان مطرح شده در باره قرن المنازل ، مي توان اختلافات موجود را در سه احتمال منحصر دانست:
نخست آنکه، قرن المنازل همان وادي مَحرم است که در نزديکي الهَد واقع شده.
دوم، قرن المنازل همين مکاني است که امروزه السيل الکبير ناميده مي شود.
سوم، قرن المنازل منطقه وسيعي است که هر دو محل را در بر مي گيرد; به اين صورت که السيل الکبير بخش پايين آن و وادي مَحرم و الهَد سرزمين هاي بالايي آن است.
در اين ميان، نکته حايز اهميت آن است که اين اختلاف، سبب ايجاد دو مکان براي احرام گشته، با نام هاي ميقات وادي السيل و ميقات وادي مَحرم (يا ميقات هَدا)، و حال آن که بي ترديد، تنها يکي از آن دو، ميقاتِ رسول خدا(صلي الله عليه وآله) بوده و احرام از آن محل جايز است و محل ديگر بايد محاذي ميقات به شمار آيد که تنها به حکم برخي فقيهان، محرم شدن در
________________________________________ صفحه 74 ________________________________________
آن بي اشکال است.
البته گفتني است، بيشتر ميقات هايي که پيامبرخدا(صلي الله عليه وآله) تعيين کرده اند، امروزه تغيير نام و مکان يافته است. نام نخست برخي از آنها به فراموشي سپرده شده و امروزه به نامي ديگر مشهوراند; مانند: ميقات ذات عِرق که الضَريبه و الخريبات نام گرفته و يَلَملَم که السَعديه و قَرن المنازل که السيل و الهَد ناميده مي شوند. همچنين در برخي ميقات هاي نخست، به جهت فراهم نبودن آب و ديگر نيازهاي حاجيان و يا در امان نبودن از راهزنان، احرام بستن از آن محل رها شده و حاجيان در مکان مجاور آن، که امکانات خوراک و پوشاک کافي فراهم است، لباس احرام بر تن مي کنند. مانند: جُحفه که امروزه محل نخستين آن ترک شده و راهيان حج از رابُغ ، که محاذي جُحفه است، محرم مي شوند.
به هر حال، پيش از بررسي موقعيت جغرافيايي قرن المنازل، سخن از تشابه اسمي و ضبط دقيقِ نام آن، امري ضروري است.
اين ميقات را قرن ناميده اند; زيرا کوهي کوچک و تنها در آنجا وجود دارد و قرن المنازل ناميده شده; زيرا محلي است که راه هاي حاجيان مناطق شرقي، نجد و طائف و يمن به هم نزديک مي شوند و آنگاه اين نام بر آن آبادي و وادي نيز نهاده شده است.
اين ميقات، در روايات و آثار لغت نويسان و فقهانِ پيشين، قرن منازل شناخته مي شد. البته در بعضي روايات، نام آن قرن بدون هيچ اضافه نيز آمده است. همچنين برخي پيشينيان از جمله ابن اثير و قاضي عياض آورده اند که آن را قرن الثّعالب نيز مي نامند و بعضي ديگر نيز آن را قرن المحرم و قرن الحوض و قرن الميقات خوانده اند.
در علتِ ناميدن اين مکان به قرن المنازل دو احتمال وجود دارد:
1 . قرن به معناي کوه کوچک و يا کوه تنها است; همچنان که ابن فارس، حموي، فيروزآبادي و قاضي عياض به آن تصريح کرده اند و شايد اضافه شدن آن به منازل، به اين جهت باشد که تنها کوه در منازل مسيرِ طائف به مکه است.
اما آنچه سبب ضعف اين احتمال مي شود آن است که قرن المنازل نام کوه نيست، بلکه نام يک آبادي يا يک وادي است که امروزه نيز به همين اسم شناخته مي شوند. البته مي توان گفت که نامگذاري اين آبادي يا وادي به قرن المنازل به سبب وجود کوهي کوچک و تک
________________________________________ صفحه 75 ________________________________________
در آن مکان يا در مجاورت آن است که شواهدي نيز بر اين مطلب مي توان يافت.
به اين ترتيب، ناميدن آن آبادي و وادي به قرن ، يا به سبب وجود کوهي کوچک و تک در آنجا است و يا قرن نام کوهي در آن منطقه بوده که به اين روستا و وادي نيز اطلاق شده است و البته، در اين صورت افزودن اين اسم به المنازل جاي بررسي بيشتر دارد.
2 . احتمال ديگر آن است که واژه قرن المنازل از اقتران المنازل به معناي نزديک شدن منزل ه گرفته شده است; زيرا در اين منطقه، منزلگاه ها و توقفگاه هاي آنان، که از نجد، طائف، عراق و يمن (البته از جاده صنعا) عازم مکه هستند، به يکديگر نزديک مي شود و حاجيان برخي از اين مسيرها در اين محل به هم مي پيوندند.
مؤيد اين نظريه، اختلاف رواياتي است که درباره قرن المنازل آمده، که برخي آنجا را ميقات اهل نجد و طائف و بعضي ميقات اهل نجد و يمن و گروهي ميقات اهل نجد و بعضي ميقات اهل طائف دانسته اند.
همچنين عبارتي که در معجم البلدان، از قابسي نقل شده، تأييد ديگري بر درستي اين احتمال است.
وي قَرْن را کوهي مشرف بر محل دانسته و قَرَن را مکاني شمرده که راه هاي متعددي از آن منشعب مي شود.
بنابراين، مي توان گفت که اين ميقات را قرن ناميده اند; زيرا کوهي کوچک و تنها در آنجا وجود دارد و قرن المنازل ناميده شده; زيرا محلي است که راه هاي حاجيان مناطق شرقي، نجد و طائف و يمن به هم نزديک مي شوند و آنگاه اين نام بر آن آبادي و وادي نيز نهاده شده است.
قَرْن يا قَرَن ؟
درباره شکل صحيح واژه قرن سه نظريه وجود دارد: برخي قَرَن را صحيح دانسته اند و بعضي قَرْن را و گروهي نيز با فتحه و سکون، هر دو را درست شمرده اند.
جوهري در الصحاح نظريه نخست را برگزيده و نوشته است: القَرَن; نام محلي است و آن ميقات اهل نجد مي باشد و اويس قرني اهل همانجا بوده است.
بيشتر لغت نويسان، با آن که سخن وي را نقل کرده اند، اما آن را نپذيرفته و القَرْن را
________________________________________ صفحه 76 ________________________________________
صحيح دانسته اند; مانند فيومي در المصباح المنير و ابن اثير در النهايه و بغدادي در مراصد الاطلاع و ابن منظور در لسان العرب .
افزون بر اين، برخي ديگر آشکارا سخن جوهري را اشتباه دانسته و حتي نسبت اويس قرني به آنجا را نادرست شمرده اند; مانند: فيروزآبادي در القاموس . وي لقب اويس را منسوب به يکي از پدرانش دانسته است.
معجم البلدان نيز به نقل از غوري، وي را منسوب به قبيله اي از يمن شمرده است.
در اين ميان، زبيدي در تاج العروس ، با آن که نظريه جوهري درباره قرن المنازل را نادرست دانسته و از استاد خويش نقل کرده که در هيچ گويشي واژه قَرَن با فتحه ثبت نشده، اما مي نويسد: در الجمهره و الجامع قزّاز اين واژه با فتحه ضبط شده که البته اين سخن وي با مشابه همين نقل در لسان العرب تعارض آشکار دارد; زيرا که ابن منظور در آنجا به نقل از الجمهره و الجامع ، القَرْن را اسم يک مکان و القَرَن را قبيله اي از يمن خوانده است.
به ناچار دو احتمال در سخن مؤلف تاج العروس وجود دارد:
الف : وي اين سخن را از لسان العرب آورده اما در نقل آن اشتباه کرده است.
ب : آن را به نقل از ديگري آورده ليکن چون گوينده آن را مشخص نکرده، در تعارض با کلام نويسنده لسان العرب، داراي ارزش چنداني نيست.
خلاصه سخن آن که: از آنچه درباره اين واژه مطرح شده، همان واژه قَرَن المُنازل صحيح است که بيشتر اهل لغت نيز به آن قائل شده اند.
ويژگي هاي مکاني
در توصيف قرن المنازل نيز اختلافاتي وجود دارد; برخي آن را نام يک کوه ، بعضي منطقه ، بعضي ديگر يک آبادي و گروهي نيز وادي خوانده اند:
1 معجم البلدان به نقل از مهلبي، مي گويد: آن، روستايي است در 51 مايلي مکه و 36 مايلي طائف.
ابن قدامه مي نويسد: روستايي است ميان طائف و مکه.
ابن خرداذبه و ادريسي آن را روستايي بزرگ و شيخ احمد رضا و برخي ديگر روستايي در طائف دانسته اند.
________________________________________ صفحه 77 ________________________________________
2 . فيروز آبادي، زبيدي، حموي و صفي الدين بغدادي آن را يک وادي شمرده اند.
3 . اصمعي، مطرزي، قابسي، فيومي، صفي الدين بغدادي، ملا علي، بلادي و برخي ديگر بر اين باورند که آن، کوهي است مشرف بر عرفات.
4 . جوهري، ابن اثير، رازي و ابن منظور آن را يک محل ناميده اند که ميقات اهالي نجد مي باشد.
پر واضح است که سخن گروه چهارم با نظريه دسته اول و دوم هيچ تعارضي ندارد; زيرا که اعم از هر دو است. اما اطلاق يک محل بر کوه سخني غير معمول است.
همچنين نظريه گروه اول و دوم قابل جمع است; زيرا شهرهاي بسياري هستند که به اسم واديي که درآن قرار گرفته اند، شهرت يافته اند و به عکس، برخي وادي ها نام شهري را که در آن واقع شده اند به خود گرفته اند; مانند: شهرِ ينبع که نام خود را از وادي ينبع در غرب مدينه وام گرفته است. بنابراين، قرن المنازل نيز مي تواند هم اسم آن روستا و هم نام آن وادي باشد.
البته بايد مشخص شود که محل دقيق ميقات کجاست؟ آن روستايي است که در آن منطقه واقع است و با اين نام شناخته مي شود، يا تمام آن وادي است; زيرا که حکم احرام در اين دو صورت تفاوت خواهد داشت.
اما گروه سوم که قرن المنازل را کوه دانسته اند، منشأ سخن آنان به بيان اصمعي باز مي گردد که گفته است: القرن جبل مطل علي عرفات قرن، کوهي مشرف بر عرفات است. با اندکي دقت در عبارت اصمعي آشکار مي گردد که وي سخني از قرن المنازل به ميان نياورده بلکه القرن را بدون اضافه به کار برده است و البته واژه القرن به تنهايي بر محل هاي متعددي اطلاق مي شود که برخي در همان منطقه و بعضي در ديگر مناطق قرار دارد; از جمله، بر قرن المنازل که ميقات آن منطقه است و بر قرن الثعالب که کوه يا موضعي در منا است و بر قرن البوباه و قرن الذهاب و قرن غزال و... آن چنان که بلادي در کتاب خود قرن ها را در حجاز از بسياري غيرقابل شمارش دانسته است.
* * *
از سوي ديگر بايد توجه داشت که اختلاف در ميقات، امروزه نه فقط در ميان حاجيان اين مناطق، بلکه در احکام فقيهان و کتاب هايشان نيز آشکارا راه يافته و در نتيجه برخي از آنان
________________________________________ صفحه 78 ________________________________________
قرن المنازل را کوهي مشرف بر عرفات خوانده و بعضي ديگر آن را همان قرن الثعالب دانسته اند.
اما از آنجا که فقها و اهل حديث معمولاً اينگونه مطالب را از اهل لغت وجغرافيدانان وام مي گيرند، منشأ توهم ايشان را بايد در آثار همين دانشمندان جستجو کرد. با پژوهش در نگاشته هاي پيشينيان به روشني مي توان منشأ ادعاي اول را همان سخن اصمعي دانست که پاسخ آن پيشتر گذشت و اما مبناي کلام دوم را بايد نقل معجم البلدان از قاضي عياض برشمرد که قرن المنازل را همان قرن الثعالب دانسته و آنگاه ديگران به تبع او اين مطلب را در آثار خود (مانند النهايه، لسان العرب و مراصد الاطلاع) آورده اند.
بر اين ادعا نيز کلمات پژوهشگران در يکي نبودن قرن الثعالب و قرن المنازل، پاسخ مناسبي خواهد بود; از آن جمله، در اخبار مکه آمده است: قرن الثعالب کوهي است مشرف بر بخش پايين سرزمين منا که با مکه 1500 ذراع فاصله دارد. رياض المسائل نيز شبيه همين سخن را نقل کرده است. معجم متن اللغه قرن المنازل را نام يک آبادي يا تمام آن وادي دانسته که ميقات اهل نجد است وقرن الثعالب را مکاني نزديک مکه مي داند.
همچنين معجم معالم الحجاز سخن قاضي عياض را نادرست شمرده و قرن الثعالب را در منا مي داند و روياني نيز از بعضي قدماي شافعي نقل کرده که اين دو، نام دو مکان است; يکي در پايين وادي، که قرن المنازل خوانده مي شود و ديگر در قسمت بالاي آن، که قرن الثعالب مي نامند.
بنابر اين، کوهي را که اصمعي در توصيف قرن بدان اشاره کرده، از آنجا که آن را مشرف بر عرفات دانسته، نمي تواند قرن المنازل و يا قرن الثعالب باشد و بايد احتمالات ديگري بررسي گردد:
الف : وادي محسّر: گاه واژه قرن بر کوهي که در وادي محسر قرار دارد اطلاق شده است.
حربي در المناسک اين قرن را در مسير منا به عرفات و در انتهاي وادي محسّر شمرده و روايتي را از عطا نقل کرده که به اين مطلب اشاره دارد.
همچنين فاکهي در اخبار مکه خبري را از ابن عباس روايت کرده که اين سخن را تأييد مي کند.
________________________________________ صفحه 79 ________________________________________
با اين حال، اين کوه را به سبب بُعد مسافت، نمي توان مشرف بر عرفات دانست بلکه تنها مشرف بر واديِ محسّـِر و مزدلفه است.
ب : جبل کَرا: در برخي از آثار، جبل کرا را کوهي در آبادي هاي نزديک طائف معرفي نموده اند که محصولات باغي آن به مکه آورده مي شود. اما نام قرن را نمي توان بر اين کوه نهاد; زيرا چنانکه پيشتر بيان شد، قرن به کوهي کوچک و تک گفته مي شود و حال آن که جبل کرا کوهي کشيده است که طول آن به 15 کيلو متر مي رسد.
ج : جبل الرحمه: مؤلف کتاب معجم معالم الحجاز و برخي ديگر، کوهي را که اصمعي مشرف بر عرفات معرفي کرده، همان جبل الرحمه دانسته اند که در عرفات واقع است. اين احتمال را برخي توصيف ها، که براي قرن آمده، تقويت مي کند. اما اين نظريه نيز پذيرفته نيست; زيرا اين کوه در وسط صحراي عرفات قرار گرفته و نمي توان آن را مشرف بر عرفات دانست.
د : قرن النابت: فاکهي در اخبار مکه به قرني اشاره مي کند که در عرفات واقع است و به آن النابت گفته مي شود که اين احتمال نيز پاسخي مانند احتمال پيشين دارد.
هـ : کوهي در وادي عرنه: احتمال ديگر آن است که کوه مورد اشاره اصمعي، همان کوهي است که در مرز وادي عرفه و داخل وادي عرنه قرار گرفته و چون بيرون از منطقه عرفات و بر مرز آن واقع شده، مي توان آن را مشرف بر عرفات خواند.
فاکهي روايتي را از ابن عباس نقل کرده که
________________________________________ صفحه 80 ________________________________________
شاهدي بر اين احتمال است.
افزون بر اين، احتمالات ديگري نيز درباره کلام اصمعي بيان شده، اما بي ترديد قرني که او توصيف نموده، قرن المنازل نيست.
خلاصه سخن آن که، گرچه سخنان متفاوتي درباره قرن المنازل مطرح شده، ليکن با اين حال، ترديدي نيست که اين مکان يکي از ميقات هاي حج است که از سوي پيامبر خدا(صلي الله عليه وآله)تعيين گرديده، بدين جهت، در ادامه سخن برآنيم تا محل دقيق قرن المنازل را مشخص کنيم تا آشکار شود که قرن المنازل در وادي محرم و نزديک الهَد واقع شده يا همان مکاني است که امروزه السيل الکبير ناميده مي شود و يا چنانکه برخي معتقدند اين دو مکان، هر دو در وادي قرن المنازل قرار گرفته اند و تمام آن منطقه ميقات است.
2 . وادي محرم...
وادي مَحرم نام محلي در نزديکي طائف است که بسياري از حاجيانِ آن نواحي، که از مسير الهُد عازم مکه هستند، در آنجا مُحرم مي شوند. البته برخي نيز آن را ميقات الهد و محرم الهد مي نامند; زيرا در بخش پايين آن وادي و در سمت مکه، آبادي الهد قرار دارد.
اين وادي از سمت غرب، ميان کوه هاي غفار و از شرق به کوه غمير و از سمت جنوب در دامنه کوه کَر قرار گرفته است و مسيرآن به مکه، از کوه کرا و وادي نعمان و عرفات مي گذرد.
در کتاب هاي بسياري شواهد و قرائن متعدد بر يکي بودن وادي محرم و قرن المنازل ارائه شده است. اين شواهد را مي توان به سه دسته تقسيم کرد: 1. سخنان آنان که قرن المنازل را همان الهد دانسته اند 2. توصيفاتي که قرن المنازل را کوهي مشرف بر عرفات گفته 3. برخي مشخصات که براي اين قرن بيان شده است.
عياشي از کساني است که نگاشته اش شاهد بر يکي بودن قرن المنازل و وادي محرم دانسته شده; وي در سفر نامه اش، به هنگام توصيف مکان هايي که در مسير الهدا به طائف، از آنها گذر نموده، از ميقات اهل نجد نام برده است.
________________________________________ صفحه 81 ________________________________________
با اين حال، وي در عباراتش هيچ سخني از قرن المنازل به ميان نياورده، بلکه ميقات نجديان را در آن مسير قرن الثعالب گفته است و چنانکه اشاره شد در روايات ميقاتِ اهل طائف و نجد هيچ نامي از قرن الثعالب به ميان نيامده و اين نامگذاري تنها در آثار برخي از لغت نگاران ديده مي شود که نادرستي آن بيان شد.
همچنين نويسنده کتاب الرحله المقدسه ، به هنگام توصيف ميقات اهل نجد و طائف، بيان کرده است که نام اين مکان در زمان پيامبر، قرن المنازل يا وادي محرم بوده است.
خطا بودن اين سخن نيز آشکار است; چنانکه اشاره کرديم وادي محرم نامي است که در کتاب هاي متقدمان يافت نمي شود تا چه رسد به زمان پيامبر خدا(صلي الله عليه وآله) .
سوّمين شخصي که وادي محرم و قرن المنازل را يکي دانسته، عبدالحميد مرداد است. وي در چندين مورد از کتابش، رحلة العمر ، اين دو اسم را نام يک مکان و همان ميقات نجديان و اهل طائف برشمرده است.
پاسخ اين مدعا نيز با اندکي تأمل درکتاب وي آشکار مي گردد; زيرا موارد متعددي را مي توان در اين اثر يافت که گوياي کم آگاهي و آشنا نبودن نويسنده با نام ها و موقعيت هاي جغرافيايي منطقه است. از اين رو، به نظر مي رسد که وي با مشاهده محرم شدن حاجيان در وادي محرم و تطبيق اين موضوع با روايات ميقات، اين محل را همان قرن المنازل معرفي کرده است.
دومين قرينه يکي بودنِ اين دو مکان، توصيفي است که اين دو را کوهي مشرف بر عرفات برشمرده، که البته به منشأ و نادرستي اين سخن اشاره کرديم.
و سومين شاهد آن است که در عبارات برخي جغرافي دانان آمده است: قرن المنازل ميقات اهل يمن و در مسير آنجا به مکه واقع شده است و لازمه اين موضوع، قرار داشتن قرن در جنوب شرقي مکه و در نزديکي الهد و يکي بودن آن با وادي محرم است; زيرا يمن در جنوب مکه به سمت شرق قرار دارد و نمي توان قرن المنازل را با السيل الکبير که در شمال شرقي مکه است، يکي دانست.
در پاسخ اين ادعا بايد گفت: اولاً بيشتر فقيهان اهل سنت، قرن المنازل را ميقات اهل نجد گفته اند و عموم رواياتشان نيز شاهد آن است و دانشمندان اماميه نيز هم نظرند که قرن المنازل ميقات اهل طائف است و بيشتر رواياتي که نقل مي کنند، گوياي اين سخن است. البته در
________________________________________ صفحه 82 ________________________________________
روايات اندکي، قرن المنازل، ميقات اهل يمن و نجديان عقيق نيزگفته شده است; همچنان که براي اهل يمن، ميقات يلملم نيز ذکر شده است.
جمع اين روايات به دو گونه ممکن است; نخست آن که مي توان گفت: اين روايات شاهد آن است که ساکنان منطقه وسيع نجد از دو مکان مي توانند محرم شوند; حاجيان شمال نجد همراه با اهل عراق از عقيق و حاجيان منطقه شرق نجد، از قرن المنازل .
دوم آن که براي حاجيان نجد، دو مسير وجود دارد: يکي از عقيق به مکه است و ديگري از قرن المنازل . به مانند همين سخن براي ساکنان يمن نيز گفته شده است; يعني حاجيان يمني براي رسيدن به مکه دو مسير را مي توانند بپيمايند: يکي مسير داخلي يمن که از قرن المنازل مي گذرد و ديگري مسير ساحلي، که از يلملم عبور مي کند.
به اين ترتيب، ميقات بودن قرن المنازل براي حاجيانِ يمن، لازمه اش در جنوب شرقي مکه قرار داشتن آن و يکي بودن با وادي محرم نيست.
و افزون بر اين، عبارات متعددي در آثار سفرنامه نويسان و دانشمندان جغرافيا يافت مي شود که آشکارا مسير حاجيان يمن را از السيل نعري کرده است.
همچنين برخي نويسندگان مسير اهل يمن را از نخله يمانيه گفته اند و نخله يمانيه نيز در شمال شرق مکه و نزديک به السيل و جاده آن قرار دارد.
و بعضي ديگر در توصيف مسير يمن به مکه، از زيمه و سوله نام برده اند که اين دو محل نيز، در کنار نخله يمانيه واقع اند.
و نيز در برخي نقل ها، در مسير يمن به مکه نام چاه ابن المرتفع و المشاش آمده که هر دو محل هايي نزديک السيل مي باشد. علاوه بر اينها، در آثار عده اي از معاصرين نيز تصريح شده که نام کنوني قرن المنازل السيل الکبير بوده است.
از سوي ديگر قرائن و شواهد بسياري وجود دارد که يکي نبودن قرن المنازل و وادي محرم را تأييد مي کند; از جمله مي توان به آثاري اشاره کرد که جاده جبل کرا و مسير الهدا (در کنار وادي محرم) به مکه را توصيف کرده و نام مکان هاي اين مسير را آورده اند و حال آن که از قرن المنازل هيچ سخني نگفته اند.
خلاصه سخن آن که، هيچ يک از شواهد وقرائن ارائه شده نمي تواند يکي بودن قرن المنازل با وادي محرم را به اثبات رساند، بلکه ترديدي در جدا بودن اين دو از يکديگر نيست.
________________________________________ صفحه 83 ________________________________________
3 . السيل الکبير...
السيل الکبير منطقه اي است ميان مکه و طائف که با کوه هاي متعدد احاطه شده و از مرکز آن تا مکه، حدود 78 کيلومتر و از محلي که حاجيان در آن محرم مي شوند تا اين شهر 75 کيلومتر و فاصله اش تا طائف 53 کيلومتر مي باشد.
در گذشته، منزلگاه و استراحتگاهي در آن منطقه به پا بوده و امروزه به جاي آن، ميان دو نخله شاميه و يمانيه روستايي بزرگ با برخي مراکز دولتي به چشم مي خورد.
سبب نامگذاري اين منطقه به السيل وجود نهري است که در تمام سال، در آن جاري است. منطقه کوچک ديگري نيز به همين نام وجود دارد که آن را السيل الکبير گويند.
از آثار پيشينيان و معاصران، قرائن و شواهد بسياري در دست است که يکي بودن اين مکان با ميقات قرن المنازل را تأييد مي کند; آنچنان که جاي هيچ ترديد باقي نمي گذارد; از جمله آنها کلمات پژوهشگران و دانشمندان و مردم منطقه است. با پژوهش در آثاري که در باره اين منطقه نگاشته شده، عبارات بسياري مي توان يافت که برخي با صراحت نام امروزين قرن المنازل را السيل الکبير گفته اند و بعضي نيز توصيفات و سخنانشان گوياي آن است.
رشدي الصالح مي نويسد: قرن المنازل در مسير نجد و يمن قرار دارد و امروزه آن را السيل مي گويند.
عبدالوهاب عزام نيز آورده است: السيل منطقه پهناوري است که اطراف آن را کوهها احاطه کرده اند. اين منطقه در مسير مکه و رياض واقع شده و حاجيان نجد و طائف از آنجا محرم مي شوند و در آن، روستاي قرن المنازل قرار دارد که در کتاب هاي فقهي به عنوان ميقات ساکنان نجد از آن نام برده شده است.
عبدالجبار و عبدالعزيز الرفاعي در بخشي از گزارش خود از عربستان مي نويسند:
آنگاه به سمت السيل الکبير رفتيم که در گذشته به قرن المنازل شهرت داشت و حاجيان طائف و نجد در آن محرم مي شوند.
شيخ فرج عمران نيز نوشته است: محل احرامي که اکنون به السيل شهرت يافته، يکي از ميقات هايي است که پيامبر خدا براي ساکنان مناطق شرقي تعيين فرمود و همان است که قرن المنازل ناميده مي شده و پيامبر آن را براي اهل طائف معين کرده است.
همچنين محمد طاهر کردي، حمد جاسر، عبدالله بن خميس و ابن بلهيد و بسياري ديگر
________________________________________ صفحه 84 ________________________________________
به اين موضوع تصريح کرده اند.
افزون بر اين، در برخي سفرنامه ها و گزارش هاي نگارش يافته از اين منطقه، نقل قول هاي متعددي از ساکنان و آگاهان به نام هاي اين سرزمين آمده که گوياي يکي بودن السيل الکبير امروزين با قرن المنازل گذشته است.
در آثار دانشمندان جغرافياي پيشين نيز، که به تعيين موقعيت جغرافيايي قرن المنازل پرداخته اند، توصيفات و خصوصياتي ديده مي شود که با مشخصات جغرافيايي وادي محرم هيچ تناسبي نداشته، بلکه با خصوصيات السيل الکبير برابري دارد و اين خود شاهدي است گويا بر يکي بودن اين دو مکان. از جمله اين وصف ها مي توان به موارد ذيل اشاره کرد:
صبح الأعشي، ابن قدامه و ابن خردادبه در توصيف مسير مکه به قرن المنازل، از محلي با نام چاه ابن مرتفع ياد کرده اند. اين محل امروزه در مسير حاجيان عراق به مکه و اکنون مجاور جاده السيل و به دور از وادي محرم قرار دارد.
همچنين از عبارتي که در معجم البلدان، مراصد الاطلاع، المصباح المنير و برخي منابع ديگر آمده، چنين بر مي آيد که قرن المنازل در نخله يمانيه يا نزديک آن بوده است و از آن جهت که نخله يمانيه در شمال مکه و در مسير عراق و با فاصله زياد از وادي محرم قرار گرفته، نمي توان قرن المنازل را با وادي محرم يکي دانست، بلکه منطقه اي که در اين حوزه و در مسير نخله يمانيه واقع شده، السيل الکبير است.
افزون بر اين، در آثار پيشينيان، قرن المنازل در نزديکي زيمه و سوله و در مسيري که از آن دو مکان مي گذرد وصف شده است و زيمه و سوله دو آبادي در نخله يمانيه است.
همچنين در مسير طائف به قرن المنازل و مکه، از مکاني به نام مشاش نام برده شده و مشاش محلي است در مسير جاده السيل الکبير و ميان مکه و شرائع (حنين) قرار دارد.
همچنين در مسير قرن المنازل به طائف، از گردنه يا مکاني کوهستاني به اسم بوباه ياد شده است. اين محل که امروزه بهيته ناميده مي شود، در بخش فوقاني نخله يمانيه و در نزديکي جاده السيل الکبير واقع است.
علاوه برموارد بالا، قرينه ها و نمونه هاي متعدد ديگري نيز موجود است که به جهت اختصار، در اين نوشتار ذکر نگرديد، که نمي توان پذيرفت ميقات قرن المنازل وادي محرم باشد بلکه تنها با يکي بودن اين ميقات با السيل الکبير امروزين تناسب دارد.
________________________________________ صفحه 85 ________________________________________
4 . راه هاي ارتباطي...
يکي ديگر از راه هاي شناخت موقعيتِ قرن المنازل ، بررسي مسيرهاي ارتباطي ميان طائف و مکه است که آشکارا يکي بودن آن را با السيل الکبير امروزين به اثبات مي رساند. در ادامه براي تأييد بيشتر موضوع به بررسي برخي از اين راه ها مي پردازيم:
الف : مسير قرن، همان مسير حرکت کاروان هاست
از جمله اموري که يکي بودن قرن المنازل را با السيل الکبير تأييد مي کند، نامي است که برخي سفرنامه نويسان بر مسير السيل نهاده اند.
محمد صادق پاشا و البتنوني و بعضي ديگر، در سفرنامه هاي خود اين مسير را راه کاروان ، جاده و مسير شتران ناميده اند. پر واضح است که بيشتر حاجيانِ اين مسير، از مناطق دور دست; مانند عراق و بحرين ونجد مي آمده اند و به سبب طولاني بودن مسافت تنها مي توانسته اند از براي حمل بارهاي خود از شتر استفاده کنند. از سوي ديگر مسير وادي محرم به سبب گذر از کوه هاي کرا، راهي سنگلاخ، سخت و داراي گردنه هاي باريک بوده که براي عبور شتران و کاروان ها کار را بس دشوار مي نموده و در عوض راه يمانيه ـ که از السيل عبور مي کند ـ مسيري آسان و بدون مشکل بوده که امکان تردد کاروان هاي متعدد و شتران آنها را داشته است
ب : آسان بودن مسير السيل
افزون بر اين، نقل شده که پيامبر خدا(صلي الله عليه وآله) در مسير غزوه اي که به طائف داشتند، همراه با سپاهيان، از قرن المنازل عبور کرده اند. بي ترديد هر فرمانده لشکري جز در شرايط خاص، سعي مي کند سپاهيان خود را از مسيري به ميدان کارزار منتقل کند که توان کمتري از آنان هدر رود و صدمه کمتري را متحمل شوند و با وصفي که از مسير وادي محرم و الهدا آورديم، مسلّما پيامبر خدا از راه السيل که از گردنه ها و مشکلات آن مسير عاري بوده، عبور نموده اند.
همچنين آسان بودن گذر از مسير السيل و سختي و دشواري راه کرا در آثار جغرافي دانان و سفرنامه نويسان آشکارا ديده مي شود.
از جمله عبدالحميد مرداد در توصيف اين دو راه، گذر از مسير کرا را به سبب دشواري راه هاي کوهستاني آن، تنها با کمک قاطر و الاغ ممکن دانسته است.
________________________________________ صفحه 86 ________________________________________
محمد صادق پاشا در الطائف و عياشي در ماء الموائد ملک عبدالله در مذکراتي و عبدالله بن خميس در المجاز بين اليمامه و الحجاز نيز به سختي راه وادي محرم و آساني مسير السيل تصريح نموده اند.
علاوه بر بررسي موقعيت جغرافيايي راه ها، محاسبه مقدار مسافت هاي ميان قرن المنازل تا مکه از يک سو و تا طائف از سوي ديگر و مقايسه آن با مقدار مسافت هاي وادي محرم تا اين دو شهر شواهد مفيد ديگري را بر يکي بودن قرن المنازل با السيل الکبير به دست مي دهد.
5 . پاسخ به چند ابهام...
1 . برخي گفته اند: السيل همان ميقات ذات عرق است و اين ادعا را به عبدالله بن باز (مفتي سابق عربستان)نسبت داده و نقل کرده اند که وي در چاپ اول مناسک خود گفته است: السيل، همان ذات عرق است و قرن المنازل همان الهدا است. اما در چاپ هاي بعد نظر خود را تغيير داد و السيل را با قرن المنازل يکي دانست.
گرچه ما ناقل اين سخن و مصدر آن را نيافتيم اما با فرض درستيِ اين نقل، پاسخ آن روشن و آشکار است; نخست آن که تغيير نظر شيخ در چاپ هاي بعد، بهترين شاهد بر نادرستي ادعاي اول اوست و دوم آن که گرچه ايشان عالم بزرگ عربستان و از فقهاي سلفيون بوده، اما از آنجا که تعيين موقعيت جغرافيايي، از مسائل فقهي به شمار نمي آيد و در حيطه دانش جغرافيا است، اظهار نظر در باره آن، نياز به آگاهي و تخصص در اين حيطه دارد که شيخ به اين تخصص شهرتي نداشته است.
و افزون بر اين، چنانکه پيشتر ملاحظه کرديد، دلايل و شواهدي که ارائه کرديم، آشکارا بر خلاف اين ادعا است.
همچنين ملک عبدالله بن الحسين، به هنگام توصيف مسير کاروان هاي مکه به طائف، از زيمه و سوله و ذات عرق نام مي برد و نام کنوني آن را السيل مي داند.
اما آنچه ملک عبدالله در کتاب خود آورده، علاوه بر تعارض با کلام دانشمندان و محققان و جغرافي دانان، که بدان اشاره کرديم و مخالفت با دلايل يکي بودنِ قرن المنازل و السيل مشکل ديگري نيز دارد; زيرا ذات عرق در مسير مکه به طائف نيست بلکه در مسير مکه به عراق قرار دارد و البته اين دو مسير در مشاش از نخله يمانيه به هم مي پيوندند و احتمالا به
________________________________________ صفحه 87 ________________________________________
سبب نزديک بودن السيل با ذات عرق، اين دو يکي دانسته شده است.
گفتني است که مسير مکه به طائف به دو گونه است:
الف : مکه، شرايع (حنين)، سوله، زيمه، السيل الکبير (قرن المنازل)، مشاش، طائف.
ب : مکه، منا، مزدلفه، عرفه، نعمان، جبل الکرا، الهدا (وادي محرم)، طائف.
و اما ذات عرق در شمال غربي قرن المنازل و شمال شرقي مکه و در مسير عراق قرار گرفته است.
مسير مکه به عراق: مکه، مسلخ، غمره، ذات عرق، بستان، مشاش.
همچنين با بررسي موقعيت جغرافيايي ذات عرق و السيل و دقت نظر در نقشه هاي ترسيم شده از اين دو محل و همچنين بررسي اقوال جغرافي دانان، يکي نبودن و فقط نزديک بودن اين دو مکان به روشني آشکار مي گردد.
برآنيم تا محل دقيق قرن المنازل را مشخص کنيم تا آشکار شود که قرن المنازل در وادي محرم و نزديک الهَد واقع شده يا همان مکاني است که امروزه السيل الکبير ناميده مي شود و يا...
خلاصه سخن آن که: به فرض پذيرفتن اين ادعا، السيل الکبير يا ميقات قرن المنازل است و يا ذات عرق; و در هر دو صورت يکي از ميقات هاي پيامبر خدا است که از منظر فقاهتي محرم شدن در هر يک از آن دو صحيح و جايز است. اما الهدا (وادي محرم) چنانچه همان ميقات قرن المنازل باشد (که اثبات کرديم که نيست) احرام از آن جايز است و اگر چنين نباشد محاذي ميقات خواهد بود که محرم شدن از آن صحيح نيست، مگر به حکم فقيهاني که احرام را از محاذي روا دانسته اند.
2 . همچنين برخي جاده السيل را نوساز دانسته و از اين رو مسير قديم حاجيان را جاده الهدا و در نتيجه مکان محرم شدن را نيز همان وادي شمرده اند.
نادرستي اين مدعا با مراجعه به آثار دانشمندان جغرافي دان پيشين، که راه هاي مکه به طائف را توصيف نموده اند، به روشني آشکار مي گردد; زيرا که نگاشته هاي آنان از گذشته دور مسير کاروان هاي جاده يمانيه (نخله يمانيه) بوده که امروز همان جاده السيل است.
________________________________________ صفحه 88 ________________________________________
3 . همچنين بعضي نويسندگان معاصر کوشيده اند که الهدا (وادي محرم) را داخل در قرن المنازل معرفي کنند، به اين صورت که تمام آن منطقه را قرني دانسته اند که قرن المنازل در قسمت پايين و وادي محرم در بخش بالاي آن قرار گرفته است و مدّعي شده اند که بر هر يک از دو منطقه السيل الکبير و وادي محرم نام قرني که ميقات شرعي است اطلاق شود و از اين رو وادي محرم ميقاتي مستقل نيست بلکه داخل در قرن المنازل است و قرن بر تمام اين وادي گفته مي شود; چه از مسير السيل الکبير به آن وارد شويم، چه از مسير الهدا.
پاسخ اين است که در آثار پيشينيان، هيچ سخن يافت نمي شود که وادي قرن المنازل را بر وادي الهدا و جبل کرا که در آنجا قرار دارد، شامل بداند بلکه شواهد گوياي مجاورت قرن المنازل با نخله يمانيه است و اطلاق قرن بر وادي محرم سخني غير مشهور و نادرست است.
همچنين تمام شواهدي که براي تعيين موقعيت جغرافيايي ميقات پيامبر خدا(صلي الله عليه وآله) ارائه کرديم، بر قرار داشتن اين ميقات در بخش پايين وادي اشاره دارد و سخني از بخش بالاي آن و وادي محرم در ميان نيست.
خلاصه سخن آن که، بي ترديد ملاک و مبناي تعيين دقيق ميقات قرن المنازل تنها کلمات پيشينيان است که بر يکي بودن آن با السيل الکبير امروزين گواه است.